© 2013-2024 PRV.pl
Strona została stworzona kreatorem stron w serwisie PRV.pl
Leszek Sławomir Pręcikowski
DAWNE LASY I LEŚNICTWO NA ZIEMI ŁÓDZKIEJ
Obszar współczesnej Polski Centralnej (a więc i Region Łódzki) w XIX wieku pozostawał w granicach czterech ówczesnych województw, tj.: kaliskiego, mazowieckiego, płockiego i sandomierskiego. W niniejszym artykule skupię się na historii części tego obszaru, obejmującego całość dzisiejszej aglomeracji łódzkiej. Przedmiotem naszego zainteresowania będą więc dwa dawne województwa: kaliskie i mazowieckie (obejmujące większość terenu administrowanego przez RDLP w Łodzi - w tym miasto Łódź). Był to obszar dawnej Puszczy Łódzkiej, która w wyniku rozwoju przemysłu i osadnictwa uległa zagładzie.
Województwo kaliskie (powstałe w 1815 r.) obejmowało obszar ok. 16,4 tys. km2, z liczbą ludności wynoszącą ok. 572 154 osób. Teren województwa w ok. 28,8 % porośnięty był lasami, co odpowiadało w przybliżeniu przeciętnej lesistości dla całego Królestwa Polskiego (28,3 %) i stawiało to województwo na 5. miejscu w kraju pod względem lesistości (po województwach: sandomierskim, płockim, augustowskim i mazowieckim). Ogólna powierzchnia leśna wynosiła ok. 470 588 ha.
Skład gatunkowy drzewostanu porastających tu lasów był pochodną warunków klimatycznych. Północna część województwa kaliskiego zaliczana było przez ówczesnych autorów do tzw. „umiarkowanej strefy klimatycznej”, zaś pozostała część owego województwa do „łagodnej strefy klimatycznej”.
Na obszarze tym ok. 1827 r. dominowały lite, bądź mieszane z udziałem innych gatunków, drzewostany sosnowe (gatunek panujący: sosna pospolita) - zajmujące ok. 93 % powierzchni leśnej. Ponadto znaczący był udział świerka (ok. 3,5 % powierzchni leśnej). W ówczesnych lasach dosyć często można było spotkać jodłę - a granica jej zasięgu przebiegała znacznie dalej na północ aniżeli ma to miejsce obecnie. W tej części województwa, którą zaliczano do „łagodnej strefy klimatycznej” istotny był również udział drzewostanów liściastych, gdzie miejscowo na dość znacznej przestrzeni spotykało się lite dąbrowy, a także buczyny. Na terenach podmokłych poważny udział miały zbiorowiska olsowe, z olszą czarną - jako ich głównym składnikiem. Ponadto w mniejszej, bądź większej ilości występowały tu: brzozy, grab, jawor, lipa,wierzby, grusza,rodzime gatunki topoli oraz jarząb pospolity.
Różnorodność gatunkowa na tym obszarze w miarę upływu lat ulegała stałemu zakłóceniu na korzyść drzewostanów iglastych (głównie sosnowych i świerkowych), w połączeniu ze stałym ubytkiem powierzchni zalesionej oraz wzrostem niezagospodarowanych zrębów. W 1911 r. powierzchnia leśna w Kaliskiem zmalała do ok. 379 126 ha, a więc ubyło prawie 100 000 ha lasu w porównaniu z danymi z 1827 r.
Z początkiem XIX w. na omawianym obszarze lasy rządowe funkcjonowały w ramach 12 leśnictw (posiadających uprawnienia samodzielnych urzędów leśnych). Były to: Gidle, Grabica, Klonowo [Klonowa], Lubiń [Lubień], Pabianice, Pajęczno, Parżno, Piotrków, Sokolniki, Szadek, Uniejów, Wieluń. Granice tych leśnictw ściśle pokrywały się z granicami administracyjnego podziału kraju (z granicami województw), podlegały one nadzorowi odpowiednich wydziałów leśnych w komisjach wojewódzkich. Tu omówię pokrótce jedno z nich - Leśnictwo Pabianice.
Leśnictwo Pabianice rozpościerało się na pograniczu dzisiejszych nadleśnictw państwowych: Poddębice, Grotniki i Kolumna. Jego północną granicę wytyczała linia graniczna rozdzielająca - istniejące wówczas - województwa kaliskie i mazowieckie. Leśnictwo to wg stanu z 1820 r. podzielone było na cztery straże: Dłutów, Prawda, Róża i Ruda [Pabianicka] - ta ostatnia obejmowała obszar obecnie znajdujący się w granicach administracyjnych miasta Łodzi.
Na przestrzeni dwudziestolecia 1820-1840, w wyniku żywiołowych procesów urbanizacyjnych związanych z lokalizacją w tym regionie centrum przemysłu włókienniczego, doszło w okolicach Pabianic do drastycznych wylesień. W XIX w. proces niszczenia lasów w zasadzie nie dotyczył już terenów położonych na zachód i daleko na północny-zachód od Pabianic (okolice Piątkowiska, Chodrowic, Górki, Widzewic i dalej aż po Lutomiersk), jak też obszaru w kierunku południowym (okolice Bychlewa) - jako że tereny te były wylesione w czasach znacznie dawniejszych i wówczas zagospodarowane rolniczo. Na tym terenie powierzchnia lasów w ciągu lat kolejnych, aż po czasy współczesne nie uległa już znaczącym zmianom. Wylesienia dotknęły natomiast obszary położone na północ i północny-wschód od Pabianic, a to ze względu na bezpośrednie sąsiedztwo powstającej wówczas przemysłowej Łodzi, którą lasy pabianickie zaopatrywały w drewno budulcowe i opał, jak też w związku z dalszą rozbudową Pabianic. Ofiarą pił i siekier padły w pierwszej kolejności lasy wchodzące w skład Straży Ruda. Były to kompleksy leśne położone pomiędzy Pabianicami, Wolą Zaradzyńską, Gadką, Rudą i Widzewicami; jak też położone dalej lasy, rosnące wówczas na obszarze pomiędzy Rudą i Gadką, Wólką, Rokiciem, Retkinią, Chocianowicami i Łaskowicami; wreszcie na północ i północny-zachód od Woli Zaradzyńskiej - w kierunku Chojen, Wiskitna i Woli Rakowej. W wyniku tych procesów Straż Ruda wkrótce przestała istnieć.
Województwo mazowieckie powstało po upadku Napoleona I i oddaniu większości ziem b. Księstwa Warszawskiego pod „opiekę” Rosji. Wówczas to całość ziem b. departamentu warszawskiego, jako województwo, weszła w skład Królestwa Polskiego (Kongresowego). Obszar województwa wynosił ok. 19 062 km2, a na terytorium tym w 1827 r. zamieszkiwało ok. 747 650 osób. Lasy zajmowały tu ponad 607 246 ha, co stawiało Mazowieckie na 1. miejscu pośród ówczesnych województw Królestwa Polskiego pod względem posiadanego zasobu leśnego, lesistość województwa wynosiła ok. 31,8 %. Własność rządowa stanowiła 17,33 % ogółu obszaru lasów województwa
W porównaniu z województwem kaliskim, we wschodniej części dawnego województwa mazowieckiego mnogość gatunków drzew tam występujących była bardziej ograniczona. Winny był oczywiście klimat, gdyż część ta zaliczana była do tzw. „zimnej strefy klimatycznej”. W części zachodniej tego województwa skład gatunkowy lasów w zasadzie nie różnił się od sąsiedniej części województwa kaliskiego. Ten obszar - obecnie znajdujący się w administracyjnych granicach RDLP w Łodzi - zaliczano wtedy do „umiarkowanej strefy klimatycznej”.
Porównując skład gatunkowy drzewostanów tego regionu z uprzednio scharakteryzowanym województwem kaliskim, widoczna jest tu znacznie uboższa szata roślinna - co wynikało, jak wspomniałem powyżej, z położenia geograficznego i specyfiki klimatu tych ziem. Bezwzględnym dominatem pozostawała tu sosna, zajmująca 87,6 % ogólnej powierzchni leśnej (1827 rok). Pośród gatunków iglastych - poza sosną - samodzielne drzewostany w śladowej w zasadzie ilości tworzył świerk. Ponadto znaczący był udział drzewostanów liściastych i mieszanych, gdzie gatunki liściaste generalnie rosły w przemieszaniu z sosną. W większej ilości występowały: dęby, brzozy, olsza czarna, grab, klony - w tym klon jawor, lipy, topole, wierzby, grusza, jarząb pospolity. Pojedynczo występowały: modrzew, jodła, buk, klon zwyczajny, jesion, wiązy. Gatunki liściaste jedynie wyjątkowo tworzyły samodzielne drzewostany (dotyczyło to głównie olszy, zwłaszcza na terenach podmokłych).
Dominacja sosny utrwaliła się w latach następnych, tak że w 1911 roku drzewostany sosnowe zajmowały 89 % ogólnej powierzchni lasów. Na pozostałe 11 % powierzchni leśnej - 4 % zajmowały olsy, kolejne 4 % drzewostany mieszane iglasto-liściaste, 2 % dąbrowy (z udziałem innych gatunków drzew), 1 % drzewostany liściaste mieszane i aż 2 % niezalesione zręby.
Województwo mazowieckie obfitowało wówczas w liczne tereny podmokłe i bagna, z których największym było Bagno Bieliny o powierzchni ok. 4 786 ha. Wysoka wilgotność siedliska niewątpliwie wzbogacała w owym czasie różnorodność przyrodniczą tamtejszych lasów.
Jednocześnie należy odnotować fakt, że po upadku Powstania Listopadowego na tym obszarze doszło do katastrofalnych wylesień. Ubyło tu ponad 395 000 ha lasu (tj. ponad 60 % zasobów leśnych z roku 1827). W skali kraju przyniosło to spadek tego regionu na 7. przedostatnie miejsce pośród województw Kongresówki. Lesistość na omawianym obszarze spadła do zaledwie 12,1 %
Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy były czynione „lekką ręką” prywatyzacje lasów rządowych. Prywatyzacji tych dokonano po części jeszcze w okresie przedpowstaniowym z inicjatywy Druckiego-Lubeckiego. Później ubytek lasów spowodowany był rabunkową gospodarką leśną, prowadzoną po 1863 r. przez podporządkowaną caratowi administrację leśną. Głównym jednak determinantem zniszczeń lasów na Mazowszu był rozwój centrum przemysłu włókienniczego w dzisiejszym regionie łódzkim (zlokalizowanego tu z inicjatywy Rajmunda Rembielińskiego). Wówczas to, jak grzyby po deszczu wyrastały tu miasta i osady fabryczne, pochłaniające monstrualne ilości drewna, które było niezbędne przy budowie domostw i fabryk, jak też dla celów energetycznych (węgiel drzewny i drewno opałowe). O skali tego zjawiska może świadczyć rozwój Łodzi - małej mieściny, gdzie podstawą utrzymania ludności było rzemiosło i uprawa roli na niwach podmiejskich - która nagle rozrosła się do rozmiarów wielkiej metropolii i przerodziła się w wielkoprzemysłowego molocha, największego producenta tkanin w imperium carów. Jej ludność wzrosła z ok. 4 tys. w roku 1830 do ok. 13 tys. w roku 1840, zaś w 1860 r. było tu już ok. 33 tys. ludzi, a w roku 1900 - ponad 320 tys. W ten sposób w ciągu niecałych 3. ćwierci XIX stulecia Łódź znalazła się w 1. dziesiątce najludniejszych miast Europy, a jej niepohamowany rozwój (połączony z rozwojem innych miast i osad regionu) w ciągu kilku dziesięcioleci doprowadził do zagłady Puszczy Łódzkiej
Nas interesują trzy leśnictwa dawnego województwa mazowieckiego, okalające niewielkie miasteczko, jakim podówczas była Łódź - były to: Zgierz, Łaznów i Dmosin. Leśnictwa te wkrótce bądź to zniknęły, bądź doznały dramatycznej redukcji swego obszaru (współcześnie teren porośnięty niegdyś przez lasy tych leśnictw w znacznej części znajduje się w obrębie administracyjnych granic Wielkiej Łodzi).
Leśnictwo Zgierz to historyczna leśna jednostka administracyjna, w której dawnych granicach położona jest znakomita większość terytorium współczesnej Łodzi. Takie położenie geograficzne owej jednostki zadecydowało w sposób zasadniczy o jej losach. Ulegała ona bowiem przeobrażeniom w miarę rozwoju miasta leżącego na jej terenie. Leśnictwo Zgierz ok. 1820 r. obejmowało siedem straży: Chociszewo [Chociszew], Góra Bałdrzychowska, Kazimierz, Kowalewice, Łódź, Sobień, Szczawin.
Destrukcja Leśnictwa Zgierz, ktora nastąpiła w latach 20. i 30. XIX stulecia najdobitniej odzwierciedlają zagładę lasów w regionie łódzkim - i to nie tylko lasów rządowych, ale lasów jako takich, całej Puszczy Łódzkiej, która do początku XIX wieku pokrywała tu jeszcze znaczną przestrzeń. W owym czasie Łódź wraz z przyległościami (a to: leżącymi na południowy-wschód od niej Starą Wsią i Wójtostwem, a także położonymi na północny-wschód Bałutami) tworzyła niewielką enklawę zagubioną pośród otaczających ją rządowych kompleksów leśnych, należących w większości do Leśnictwa Zgierz oraz sąsiednich leśnictw: Dmosin i Łaznów. Jeszcze w latach 20. XIX stulecia obszerność lasów na tym terenie szacowano na ponad 60 tys. ha, z czego lasy rządowe mogły obejmować ok. 30 tys. ha. Postępujący ubytek powierzchni leśnej - powodowany naporem przemysłu i wzrostem terytorium Łodzi oraz innych okolicznych osad - przyniósł w 1828 r. likwidację Leśnictwa Dmosin, a w 1837 r. zlikwidowano również Leśnictwo Zgierz. Dalsze wylesienia na tym obszarze doprowadziły do tego, że w 1852 r. istniało tu już tylko jedno leśnictwo rządowe z siedzibą w Łaznowie (utworzone w wyniku objęcia w jego administrację resztek lasów po dawnych leśnictwach: Zgierz, Dmosin i Łaznów). Powierzchnia tych ocalałych kompleksów leśnych wynosiła wówczas zaledwie 18 867 ha.
Ok. 1820 r. większość lasów, które wtedy okalały Łódź była własnością rządową i wchodziła w skład Straży Łódź przynależnej do Leśnictwa Zgierz. Wyjątkiem był tu ówczesny las miejski (o powierzchni ok. 400 ha - dziś Park im. J. Piłsudskiego na Zdrowiu), będący w zarządzie komunalnym i podlegający nadzorowi państwa poprzez Zarząd Lasów Miejskich przy Komisji Spraw Wewnętrznych. Lasy te tworzyły wokół miasta zwarty pierścień, który po stronie północnej (omijając ówczesną wieś Radogoszcz), rozrastał się w potężny masyw leśny - ciągnący się od okolic położonych na północ od dzisiejszego Bałuckiego Rynku, aż po ówczesne rogatki Zgierza. Do pewnego stopnia pozostałością tych lasów są: Park im. marszałka J. Piłsudskiego na Zdrowiu, Park im. A. Mickiewicza - jego dzika, leśna część, Las Łagiewnicki i Las Chełmy w Zgierzu. Na wschód od ówczesnej Łodzi również uformował się zwarty masyw leśny, który przynależał jednak już do Leśnictwa Łaznów. Granica pomiędzy Leśnictwem Zgierz i Leśnictwem Łaznów zapewne musiała przebiegać od okolic dzisiejszego Dworca Północnego, wzdłuż starego traktu na Moskule, Imielnik i Stryków (który pokrywał się w przybliżeniu z obecną ulicą Strykowską) - jako że była to jedyna tak wyraźna linia podziału przestrzennego rozdzielająca lasy na tym terenie. Na południe i południowy-zachód od ówczesnej Łodzi lasy rozciągały się w przybliżeniu poniżej linii wyznaczonej przez obecne ulice: al. Mickiewicza i al. Włókniarzy. Lasy były tu mocno przetrzebione i okalały obszary zagospodarowane rolniczo, położone wokół osad (dziś miejskich osiedli): Zarzew, Dąbrowa, Wiskitno, Górki, Chojny, Gadka, Ruda, Chocianowice, Łaskowice, Rokicie, Retkinia, Brus, Wólka, Koziny. Część tych miejscowości i okalających je lasów - współcześnie położonych na południowych krańcach miasta Łodzi - leżała wówczas już po stronie dawnego województwa kaliskiego, na obszarze podlegającym Leśnictwu Pabianice.
© Leszek S. Pręcikowski 2018