HISTORIA MUNDURU LEŚNIKA [LEŚNEGO]
Część 1 (lata 1819-1835)
Mundur już od 200 lat towarzyszy codziennemu trudowi leśników, będąc tak mocno powiązany ze specyfiką leśnego zawodu wyodrębnia tę grupę zawodową na tle innych środowisk pracowniczych. Mundur leśny kształtuje wizerunek firmy >Lasy Państwowe<, całego środowiska zawodowego leśników i pracowników leśnictwa. Jako swoisty symbol pozwala z łatwością zidentyfikować leśników, którzy są odbierani w opinii społecznej, jako ludzie uczciwi i pracowici, dysponujący rozległą wiedzą przyrodniczą i techniczną, wreszcie jako ci, którzy są gospodarzami i obrońcami wielkiego narodowego dobra jakim są lasy i ojczysta przyroda. Mundur jest symbolem służby Narodowi, swoistej misji, jaką jest ciężka i odpowiedzialna praca całych pokoleń leśników.
Mundur leśny Królestwa Polskiego (Kongresowego), wg wzoru z 1819 r.
Historia polskiego, narodowego munduru leśnego sięga czasów Królestwa Polskiego (Kongresowego). Panujący podówczas car Rosji i król Polski Aleksander I pragnąc stworzyć oddaną dla domu panującego elitę notabli, wydał dekret ustanawiający mundur leśny i podnoszący status Administracji Leśnej Rządowej Królestwa Polskiego do rangi Królewskiego Korpusu Leśnego. Odtąd, aż po czasy nam współczesne polscy leśnicy noszą mundury z haftem srebrnym, który wyobraża liście dębowe i żołędzie.
Dekret ustanawiający mundur leśny wraz z załącznikiem ilustracyjnym obrazującym ów mundur
W dniu 1/13* grudnia 1819 r. ujrzał światło dzienne dekret ustanawiający polski mundur leśny - data ta jest cezurą dziejów narodowego leśnego uniformu. Po raz pierwszy określono tu - tak szczegółowo - wzory dystynkcji służbowych, krój i barwę stroju leśnika, który zachował polską narodową symbolikę. W podniesieniu statusu Administracji Leśnej Rządowej w Królestwie do rangi Królewskiego Korpusu Leśnego (KKL) można niewątpliwie dopatrywać się analogii do istniejącego współcześnie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe, przyjmując to wydarzenie za początek formalno-prawnego wyodrębnienia służby leśnej w oddzielną gałąź administracji państwowej. Przyjęte tu rozwiązania miały charakter prekursorski, służąc przykładem dla organizacji administracji leśnej Imperium Rosyjskiego. Imperialny Korpus Leśny w Rosji powołany został dopiero w 1837 roku, a podwaliny rosyjskiego ustawodawstwa i administracji leśnej przygotował nie kto inny - ale właśnie Ludwik Plater, doświadczony leśnik stojący na czele administracji leśnej Królestwa aż do wybuchu Powstania Listopadowego. To z jego dorobku i doświadczeń polskich leśników czerpali Rosjanie, organizując podstawy własnej administracji leśnej, oraz przyodziewając swoich leśników we wzorowane na mundurach Królewskiego Korpusu Leśnego: >mundury z haftem srebrnym na kołnierzu i rękawach, wyobrażającym liście dębowe i żołędzie
Przykład różnych klas mundurów Królewskiego Korpusu Leśnego z lat 1819-1835
Powołany przez Aleksandra I Królewski Korpus Leśny podzielony został na osiem klas służbowych (każdej z nich przyporządkowano odpowiedni mundur), do których należeli pierwotnie:
Klasa I: a) Minister Prezydujący w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu; b) Dyrektor Jeneralny Lasów Rządowych i Nadleśny Naczelny Lasów Rządowych;
Klasa II: nadleśni jeneralni Lasów Rządowych;
Klasa III: a) nauczyciele Szkoły Leśnictwa; b) referent, sekretarz, nadrachmistrz w Wydziale Lasów w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu;
Klasa IV: a) asesorowie nadleśni; b) nadleśni; c) sekretarze leśni;
Klasa V: a) nadleśniczowie; b) miernicy leśni; c) urzędnicy leśni biurowi w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu nieujęci w klasie trzeciej;
Klasa VI: a) podleśni; b) uczniowie Szkoły Leśnictwa;
Klasa VII: strażnicy;
Klasa VIII: strzelcy leśni.
Mundur funkcjonariuszów Straży Leśnej - strażnik (na koniu) i strzelec leśny
Przekształcenia administracyjne do jakich doszło w kolejnych latach po wydaniu >dekretu mundurowego< spowodowały, że powstało szereg nowych stanowisk służbowych, nie zmieniono jednak rozporządzeń mundurowych - przyporządkowując nowe stanowiska służbowe do istniejących dotąd ośmiu klas mundurowych Królewskiego Korpusu Leśnego w sposób następujący:
Klasa I: a) Minister Prezydujący w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, b) Dyrektor Jeneralny Lasów Rządowych, c) Nadleśny Naczelny Lasów Rządowych;
Klasa II: a) nadleśni jeneralni, b) Inspektor Węglarstwa, Inspektor Magazynu, Łowczy Królewskiego Urzędu Łowów;
Klasa III: a) naczelnicy wydziału lasów w KRzPiS i kom. wojew., b) naczelnicy sekcji w KRzPiS i kom. wojew., c) profesorowie Szkoły Szczególnej Leśnictwa;
Klasa IV: a) asesorowie nadleśni, b) nadleśni, c) komisarze leśni, d) inspektorzy magazynu drzewa, d) podinspektorzy węglarstwa;
Klasa V: a) nadleśniczowie, b) adiunkci kl. I sekcji technicznej, c) mierniczowie leśni, d) urzędnicy linii biurowej nie objęci w kl. III, e) kontroler magazynu drzewa, f) łowczy, g) sekretarz sekcji leśnej przy komisji wojewódzkiej i przy inspektoracie węglarstwa;
Klasa VI: a) podleśni, b) podłowczowie, c) pisarze przy urzędach leśnych, d) pisarze przy magazynie drzewa, e) adiunkci leśni kl. II sekcji technicznej, f) uczniowie szkoły leśnej;
Klasa VII strażnicy;
Klasa VIII strzelcy leśni.
Panoplia Królewskiego Korpusu Leśnego (1819 r.)
W omawianym okresie struktura Lasów Rządowych (składających się na samodzielne gospodarstwo leśne) oraz lasów nadzorowanych przez rząd Królestwa Polskiego przedstawiała się następująco:
Administrację Lasów Narodowych i Koronnych (Rządowych), potem Królewski Korpus Leśny, tworzyły:
1. Dyrekcja Jeneralna Lasów w Komisji Przychodów i Skarbu Królestwa (byli to tzw. >urzędnicy sterujący<). Należeli tu: Minister Prezydujący w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu (stanowisko to piastowali następujący kolejno po sobie: Tadeusz Matuszewicz, Marcin Badeni, Jan Węgleński, Franciszek Xawery ks. Drucki-Lubecki), Dyrektor Jeneralny - Ludwik hr Plater oraz Nadleśny Naczelny - Juliusz baron Brincken (od 1818 roku).
2. Wydział Lasów w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, składający się z: referenta, nadrachmistrza, rachmistrza, sekretarza, sekretarza tłumacza, podsekretarza i dziennikarza.
3. Terenową administrację leśną sprawowało 8. komisji wojewódzkich. Z ich ramienia zarząd lasów sprawowali nadleśniczowie jeneralni i 1 lub 2 asesorów nadleśnych. Podstawową jednostkę organizacyjną stanowiły leśnictwa (których ilość nie była liczbą stałą - np. w 1818 roku było ich łącznie 80). Na czele leśnictw stali nadleśniczowie, a wyjątkowo nadleśni lub lub nadleśni jeneralni honorowi (np. w Leśnictwie Sokolniki, obecnie Łódzka Dyrekcja Lasów Państwowych), którym do pomocy byli przydani podleśni (1 lub 2). Leśnictwa dzieliły się na straże (w różnej liczbie: od 2 straży - np. Leśnictwo Stulno w województwie podlaskim, aż do 13 straży - w leśnictwach: Ostrołęka, województwo płockie i Kupiszki, województwo augustowskie), gdzie dozór pełnili strażnicy i strzelcy. Do końca lat 20-tych XIX w., a więc do momentu wybuchu Powstania Listopadowego, funkcjonowało 71 urzędów leśnych.
Ponadto istniały administracje leśne oddzielne:
1. Inspektorat (Dozór) Węglarstwa (w województwach sandomierskim i krakowskim), nadzorujący wypał węgla drzewnego na potrzeby hutnictwa. Ów "dozór" sprawowali: Inspektor Węglarstwa, Sekretarz Węglarstwa oraz podinspektorzy objazdów: starachowickiego i samsonowskiego.
2. Dozór Rządowego Magazynu Drzewa i Innych Płodów Leśnych w Warszawie - skład osobowy: Inspektor Magazynu, kontroler, pisarz magazynu na Bugaju, pisarz magazynu na Solcu oraz 2 stróżów.
3. Mazowiecki Królewski Urząd Łowów pod Skierniewicami - skład osobowy: Łowczy Królewskiego Urzędu Łowów, pisarz, 3 podłowczych. Istniały podłowiectwa w Rudzie, Skierniewicach, Świętych Laskach, gdzie zatrudnienie znalazło 6 strażników i strzelców.
4. Szkoła Szczególna Leśnictwa, na którą składały się: Szkoła Teoretyczna w Warszawie i Szkoła Praktyki Niższej w Leśnictwie Bodzentyn.
Odrębny nadzór nad lasami nie będącymi własnością Skarbu Państwa sprawowała:
1. Administracja Lasów Suprymowanych i Duchownych
2. Administracja Lasów Lasów Komunalnych
- administracje te podlegały Komisji Rządowej Wyznań i Oświecenia Publicznego. Tu tzw. "dozór zwierzchni" sprawowali: Nadleśny Jeneralny Lasów Duchownych, asesor i pisarz. Łącznie podlegało im 6 urzędów leśnych.
Lasy dostarczające drewna dla górnictwa i hutnictwa były okresowo wyodrębnione w osobny Zarząd Lasów Górniczych i Hutniczych:
Na mocy postanowienia Namiestnika Królewskiego (gen. Zajączka) z dn. 20 lutego 1816 roku lasy te zostały przekazane pod administrację Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach, podporządkowanej Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji. Stan taki trwał do 1 stycznia 1825 roku, kiedy to dekret królewsko-cesarski przekazał owe lasy w zarząd Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. Administrację w nich sprawowała:
1. Administracja Lasów Górniczych i Hutniczych w Kielcach
- lasy te dzieliły się na leśnictwa:
a) Zakładów Okręgu Wschodniego,
b) Zakładów Fabryk Chlewiska i Zakładów Oddziału Dąbrowa,
c) Zakładów Oddziału Panki.
Do najlepiej zagospodarowanych, jako że zarządzanych przez fachową, rządową administrację leśną i urządzonych zgodnie z odpowiednimi instrukcjami, należały lasy podległe Wydziałowi Lasów w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. W korzystnej sytuacji były również lasy znajdujące się w tzw. państwowym zarządzie czasowym, które wyodrębniano w osobne leśnictwa, bądź przyłączano do leśnictw rządowych. Lasy rządowe traktowane były wówczas jedynie jako jedna z form własności, nie mająca żadnej uprzywilejowanej postaci: „lasy rządowe zostaią w równym rzędzie z wszelkiemi innemi lasami i naymnieyszego prawa do pierwszeństwa przed niemi nie maią” .
Urzędników leśnych dzielono na oficjalistów >linii administracyjnej< (klasy od I do VII) oraz >linii biurowej i naukowej< (klasa III oraz wymienieni w pkc. c urzędnicy zaliczeni do klasy V KKL). Łącznie stanowili oni >Leśny Korpus Oficerski<, a poszczególne stopnie służbowe miały swe odpowiedniki w stopniach oficerskich Wojska Polskiego. Osobną grupę KKL stanowili >oficjaliści strzegący<, czyli Straż Leśna (klasy VII i VIII). Jak pisał A. Połujański: >strażnicy, byli to ci spośród strzelców, którzy wyróżniali się wzorową i długoletnią służbą<.
W myśl cytowanego wcześniej dekretu mundurowego wydanego przez Aleksandra I, oficjalistom leśnym zaliczonym do tzw. >klas oficerskich<, a więc od I do VI - przysługiwały:
1. Mundur wielki (ustalony wg jednakowego kroju dla wszystkich klas tej grupy), składający się z:
a) fraka mundurowego w kolorze ciemnozielonym z kołnierzem stojącym - tej barwy co i mundur (spiętym z przodu na haftki), zapinanego na jeden rząd guzików, z mankietami i klapkami nad kieszeniami również koloru ciemnozielonego (mankiety całe), z zawiniętymi połami barwy munduru, wykończonego wypustką jasnozieloną, opatrzonego siedemnastoma guzikami z Polskim Orłem (9 z przodu, po 3 pod klapkami kieszeniowymi oraz 2 w stanie), ze ściętym prosto dolnym brzegiem (w pasie) kryjącym koszulę i kamizelkę;
b) kapelusza stosowanego tej barwy co mundur, bez pióra; ze srebrnymi kutasami zwieszającymi się na rogach kapelusza, opatrzonego na wzór stosowanych w wojsku oznak generalskich srebrnym bulionowym kordonem ułożonym na białej kokardzie i zapiętym na guzik z tłoczonym nań Orłem Białym - dla klasy I; zaś dla pozostałych klas KKL - kordonem z gładkiego srebrnego galonu, również zapiętym na guzik mundurowy;
c) spodni gładkich wpuszczanych w buty;
d) butów oficerskich półpalonych zachodzących ponad kolana. Mundur wielki występował w dwu wersjach: jako mundur galowy (świąteczny) - do którego przysługiwały spodnie w kolorze białym; oraz powszedni (podstawowy) - do którego noszono spodnie ciemnozielone.
Oficerowie leśni (za wyjątkiem uczniów Szkoły Szczególnej Leśnictwa) występowali przy szpadzie (szpada płaska z rękojeścią metalową białą, ławka zaś i gałka z metalu żółtego, felcech srebrny). Oficjalistom linii administracyjnej, a więc zaliczonym do klas I, II, IV, częściowo V oraz VI, a także oficjalistom strzegącym (kl. VII i VIII) przysługiwały ostrogi srebrne, na sprzączki zapinane. Urzędnicy linii biurowej nie nosili ostróg. Różnica stopni zaznaczona była:
-za pomocą kordonu na kapeluszach (o czym już wspomniałem);
-w epoletach wykonanych w formie grubego skręconego srebrnego bulionu, przypiętego na mały srebrny guzik:
dla klas I i II >na każdem ramieniu<,
dla klasy IV >ieden bulion na prawem ramieniu, taki iak przepisany dla klassy pierwszey<,
pozostali urzędnicy leśni nie posiadali epoletów;
- w hafcie na kołnierzu, mankietach i klapkach kieszeniowych, którego głównym motywem były gałązki dębu z >liściami i żołędziami< - symbol trwałości i mocy, mitologiczne święte drzewo Słowian.
2. Mundur mały (codzienny) - na który składały się, cyt.: >surdut mundurowy z takiegoż sukna co i mundur, z wypustką iasnozieloną i guzikami mundurowemi, tudzież do munduru pantaliony szare na bóty z lampasem zielonym i furażerka ciemnozielona<.
3. Vicemundur (który przysługiwał dla klas od I do V) - był nim mundur przepisany dla klasy VI KKL [tj. bez haftów], nie posiadał on >bulionów, które officyaliści nosić powinni podług przepisów i klassy właściwey<.
4. Płaszcz, który miał dla wszystkich klas jednakowy wzór: wykonany był z szarego sukna, ze stojącym jasnozielonym kołnierzem.
Znamiennym było, że mundur leśny tego okresu - podobnie jak mundur wojskowy - zachował polską symbolikę narodową. Oficjalnym godłem Królestwa był czarny dwugłowy orzeł carski z polską tarczą herbową na płaszczu gronostajowym umieszczoną na jego piersi. Natomiast godłem wojskowym pozostał sam Orzeł Biały identyczny jak w czasach napoleońskich, umieszczony bez regaliów na tarczy amazonek i taki też orzeł, ale bez tarczy, znalazł się na leśnym mundurze. Znajdował się on na guzikach munduru leśnego: >guziki białe z Polskim Orłem< (guziki oficjalistów strzegących były gładkie, bez orła); na guziku spinającym kordon na kapeluszach oficerów leśnych; ponadto Orły Białe zdobiły wykończenia felcechów, ponad chwastami. Orzeł Biały umieszczony był również na czakach (czyli kaszkietach), stanowiących nakrycie głowy strzelców i strażników leśnych oraz na klamrach przy pendencie i na ładownicach. Zasady noszenia mundurów przez Leśny Korpus Oficerski określono następująco, cyt.: >Urzędnicy leśni obowiązani są nosić mundur ile razy są w pełnieniu obowiązków swoich i kiedy się Zwierzchnikom przedstawiayą, wyiąwszy Professorów, Urzędników linii Biórowey i uczniów Szkoły Leśney, którzy tylko w dni galowe do noszenia munduru są obowiązani<.
UWAGA!
W niniejszym opracowaniu zachowano oryginalną (XIX-wieczną) pisownię cytatów.
© Leszek S. Pręcikowski 2018
